Hapishane Psikolojisi Deneyi: Güç Insanı Değiştirir mi?

Sıradan bir insan kötü şartlarda en fazla ne yapabilir? Güç insanları değiştirir mi? Bu soruların cevabını arayan Sosyal Psikolog Zimbardo' nun, toplumun insana yüklediği rollerin etkisini konu alan deneyine birlikte göz atalım!

Güç insanları değiştirir mi? Bu sorunun cevabını merak eden Zimbardo bir deney yapmaya karar verdi. Stanford Psikoloji Bölümü'nün en alt katına sahte bir hapishane kuruldu. Bu sırada da, günlük 15 $ kazanmak isteyen kişilerin denek olarak seçileceği hakkında gazetelere ilan verildi. Deneye ruhen ve bedenen sağlıklı 24 kişi seçildi. Seçilen kişiler, polisler tarafından kelepçe takılarak tutuklanıp gözaltına alındılar ve bir suçluya uygulanan tüm prosedürler deneklere de uygulandı. Neden sadece denek olacak bu kişiler, bir suçlu ile aynı şartlar altında tutuklanmıştı?

Rastgele seçilenlerin yarısı gardiyan yarısı da mahkum oldu. Bu seçim yazı tura ile belirlenmişti. Şunu söylemekte fayda var ki, gardiyanların hiç birine bir eğitim verilmedi, ancak kanunu korumak için ne yapılması gerekiyorsa onu yapacaklardı. Gardiyanlara verilen tek şey üniforma ve bir joptu. Bir de vardiya sırasında sürekli takmaları istenen güneş gözlükleri var. Bu gözlükleri vermelerindeki sebep ne olabilirdi? 

Mahkumlara ise, kendilerini mahkum olarak hissetmeleri için ayaklarına zincir bağlandı. Hapishaneye girmeden saçları kazıtılmış ve hatta bit ilacı ile yıkanmışlardı. Onlarında tek tip bir üniforması vardı. Görevliler mahkumlara denek olarak değil gerçek bir mahkum gibi davranıyordu. Çünkü tüm bunlar deneyin gerçekliği için gerekliydi. 

Deneyin ikinci günü..

Mahkumlar birden olay çıkarmaya başlamışlardı, gardiyanlara küfrediyor ortalığı dağıtıyorlardı. Bunun üzerine gardiyanlar önce fiziksel şiddet ardından bazı psikolojik teknikler kullanmaya ve hatta üretmeye başladılar. Tekrar hatırlatmak gerekirse, deney sadece rol yapma üzerinde şekillenmişti. Gardiyanlar, mahkumlar üzerinde bir otorite kurmaya başlamıştı. Mahkumlara isimleri ile değil numaraları ile sesleniyorlardı. Verilen gözlükler karşılarındaki kişilerle aralarına mesafe olmasını ve duygularının anlaşılmamasını sağlıyordu. Emirlere uymayan mahkumlara önce şınav cezaları verildi, daha sonra mahkumlar özel hücrelere gönderilmeye başlandı.

Deneyin başlarında, mahkumların birinde psikolojik kökenli rahatsızlıklar görülmeye, deneklerden başka birisi de depresyon belirtileri göstermeye başlamıştı. Deneklere zarar verdiği görüldüğünde de, 14 gün uygulanması beklenen deney 6. gününde kontrolden çıkmış ve sonlandırmaya karar verilmişti. Deney sırasında travmalar yaşayan kişiler olmasına rağmen, Zimbardo neden deneyi devam ettirmişti? Ayrıca bu deney etik miydi?

Zimbardo, deneyde hapishane müdürü rolü alarak deneye kendisini de dahil etmiştir. Bunun sebebini denekleri yakından gözlemlemek olduğunu belirtti ancak daha sonra deneyden kendisinin bile etkilendiğini söylemiştir. Deney sonunda, mahkum rolündeki denekler ağır travmalar yaşamasına rağmen, gardiyanların hiçbirinde bir sorun yoktu hatta deney bittiği için üzüntü duyduklarını belirttiler. Gardiyanlara neden böyle davrandıkları sorulduğu zaman, mahkumların rol yaptığını düşündüklerini söylediler. Zimbardo'nun deneyi bitirmeme sebebi de gardiyanların cevabı ile aynı olmuştu.

Deney her ne kadar eleştirilsede gerçek bir şey var ki, deneyin başındaki kişilerin deney sonunda tamamen başka kişilere dönüşmesidir. Peki sadece rol yapmaları gereken denekler, kurgunun farkında olmasına rağmen neden deney 6. günde kontrolden çıkmıştır?

Bu deney, toplumun kişilere biçmiş olduğu rolleri farkında olmadan nasıl benimsediğini ve verilen rolün etkisindeyken, serbest bir şekilde uyguladığını göstermiştir. Bu deneyle, rollerin insan davranışı üzerinde ne kadar etkili olduğunu gördük. Deneyde gardiyanlar "güçlü" statüsünde oldukları için normalde yapmayacakları şeyleri yapıyorlardı. Mahkumlar ise daha pasif ve depresif davranmışlardı. Yani tam bir mahkum rolündeydiler. Etiketler ve insanlara atfedilen roller, insanın üzerine yapışıyor ve şekillenmeye başlıyor. Tam burada da insanlar normal zamanda asla yapmayacağı şeyleri yapmaya başlıyor. Roller ve aynı zamanda sahte olan bu güç, insanları değiştirmişti.

Zimbardo'nun deneyin kayıtlarını açmasıyla filmi de yapılan bu deneyi izlemek isterseniz "Das Experiment" filminin izleyebilirsiniz.