Das Experiment Filminin Sosyal Psikolojik Analizi

Bu yazımda sizler için sosyal psikolojide deneyleri ile bilinen Zimbardo'nun hapishane deneyinden esinlenilerek yapılmış olan bir filminden bahsettim. Bir Alman filmi olan Das Experiment (Deney) filminin sosyal psikolojik analizini yaptığım içeriğimde detayları bulabilirsiniz. İyi okumalar!

1971 yılında Stanford Üniversitesi Psikoloji bölümü profesörü Philip Zimbardo ünlü sosyolojik deneyi olan Stanford Hapishane Deneyi’ni gerçekleştirmiştir. Bu deneyi yapma amacı ise uygun şartlar ve durumlar oluştuğunda insanlara verilen kontrolsüz gücün, onları nasıl zalimleştireceğini göstermekti. Sosyal psikolojinin en meşhur deneylerinden olan bu deneyi konu alan bir çok film yapılmıştır. 2001 yılında çekilen “Das Experiment (Deney) de bu sosyolojik deneyi konu alan bir Alman filmidir.

Bir bilim adamının düzenlediği bu deneyde; hepsi erkeklerden oluşan 20 denek, bittiğinde para ödülü alacakları bir deneye katılırlar. Bu 20 denek rastgele yapılan bir seçimle yönetenler ve yönetilenler olmak üzere iki gruba ayrılırlar. 12 gardiyan ve 8 mahkum olmak üzere gruplar oluşturulur. Denekler, ya verilecek olan para için ya da yaşamlarına farklı bir deneyim katmak amacıyla bu deneye katılmışlardır. Filmin baş rolü olan Tarek bu işin iç yüzünü belgeleyip bir gazeteye satmak ve yaşanılacak olası olaylara tanıklık etmek için orada mahkum olarak bulunur. Bu deneyin amacı ise insanlara giydirilen rollerin ne kadar sürede bireyin kendi benliğini ele geçirerek yabancılaştıracağı ve bu süreçte bireyin bu yabancılaşmaya ne denli uyum sağlayacağını görmektir. Deneyde ilk başlarda her şey yolunda gibi görünse de, Tarek'in söz dinlemez ve kışkırtıcı tavırları gardiyanlarla hapishane içerisinde güç çatışmalarına neden olur. Bireyler kendilerine verilen rollere düşünülenden önce yatkınlık gösterip, o rollerin gerektirdiği davranışsal yönelmeleri benimseyerek açığa çıkarırlar. Bu durum insanın sosyal bir varlık olmasıyla bağlantılıdır. İlk zamanlardan itibaren kontrol altında olan deney; belirlenen sınırların yıkılarak, adaletin ve bireyin yaşam hakkının olmadığı bir ortama dönüşmesiyle kontrolden çıkar ve sonlara doğru, insanların canını kurtarmak için verdiği yaşam mücadelesi şekline dönüşür. Bu mücadele, şiddetli ve bir o kadar da kanlı bir sonla noktalanır. Sonu trajedi olan bir deney olmuştur.

Filmin başında gardiyanlara görevlerinin düzen ve huzuru sağlamak olduğunu ama bu ortamı sağlarken fiziksel şiddet kullanmamaları gerektiğini söylemişlerdir. Ayrıca mahkumlara isimleriyle değil verilen numaralarla seslenmeleri söylenmiştir. İlk sahnelerinden gardiyanlar ve mahkumlar belirlendikten sonra, gardiyanların mahkumları çırılçıplak soyup ilaçlamaları gibi bazı hususlar bir bir yerine getirilmeye başlanmıştır, bunu mahkumların maruz kalmış olduğu sosyal etki olarak açıklayabiliriz. Sosyal etki, kişinin çevresindeki insanların kişinin davranışında doğrudan veya dolaylı bir şekilde değişme meydana getirmesidir. Sosyal etki doğumdan ölüme kadar devam eder. Sosyal etki bireyin başkaları tarafından etkilenmesi ile ortaya çıkar. Buradaki amaç ise mahkumların gerçek hayatındaki benliğinden ve kimliğinden yavaş yavaş uzaklaşmasını sağlayıp, mahkum rolünü onların kendi benliğine yerleştirmeye çalışılmasıdır. İlerleyen sahnelerde mahkumların isimlerinin telaffuz edilmesinin yasak olması ve gardiyanlara “bay“ diye hitap edilmesi de bu amaca hizmet etmektedir. Önemli bir diğer sosyal psikolojik etki ise gardiyanların rollerini fazla benimseyip mahkumlara karşı sergiledikleri aşağılayıcı, onur kırıcı tavırlar yüzünden mahkumların kendilerini daha aşağı hissetmesidir. Ne kadar sadece deneye katılan gönüllü birer katılımcılar da olsa artık kendilerini mahkum rolüne büründürmüşlerdir.

Sosyal uyma, bireyin başka insanların gerçek ya da hayali etkileri sonucu davranışlarının değişmesidir. Sosyal uyma davranışı toplumsal yaşam için zorunludur. Bireylerin birbiriyle çatışmasız ve uyumlu bir şekilde yaşayabilmesi için birçok kural geliştirir. Uyma davranışını etkileyen faktörlerden birisi gruptaki söz birliğidir. Bireyin kendi fikrini savunabilmesi ve gruba uymaması için gruptaki bir kişinin bile gruba uymaması yeterlidir. Buna azınlığın etkisi de denebilir. Eğer gruptaki bir kişi bile gruba uymazsa diğerlerinin uyma davranışı da azalır. Gardiyanların Tarek’e yani 77 numaraya sert tepkilerde bulunmasının nedenlerinden birisi de budur. Çünkü deneydeki diğer mahkumların 77 numaranın itaatkar olmayan tavırlarından etkilenip başkaldırmalarını istemezler. Uyma davranışını etkileyen diğer faktörlerden birisi olan ortamsal etmenlerden benliğin kaybedilmesi etkisi de filmde bir çok sahnede bariz bir şekilde görülüyor. Örneğin mahkumların hepsinin kendi benliği, karakteri, kişiliği olduğu halde bir süre sonra hepsi kendi benliğini kaybedip sadece bir mahkumun davranması gerektiği gibi davranıp bütüne uymuşlardır. Uyma davranışını etkileyen diğer bir etmen ise birey olma gereksinimidir. Bu ihtiyaç bazı kişilerde daha fazladır. Herkes gibi giyinmek istemezler ya da daha genel olarak söyleyecek olursak herkes gibi standart bir yaşam sürmek istemezler. Yaratıcı aykırılıkları daha yüksektir. Filmin baş rolü olan Tarek (77 numara), deneyin en başından en sonuna kadar diğer mahkumlara ve gardiyanlara aykırıyken, eski bir asker olan oda arkadaşı Steinhoff’un sadece sessiz kalmanın ve gruba uymanın daha iyi sonuçlar vereceğini düşünmesi de buna örnektir.

Sosyal ortam değiştiği zaman bireylerin topluluk tarafından etkilenen davranışları, tutumları, güdüleri de değişir. Deney (Das Experiment) filminde de sosyal ortamları değişen bireylerin psikolojik olarak adapte olup davranışlarının bir hayli değişmesinde topluluğun ve verilen görevlerin ne kadar etkili olduğu görülmüştür. Filmde kişilerin normal hayatlarında yapmayacakları davranışlarda bulunması sosyal ortamın kişi üzerindeki baskısıyla ve rolün verdiği güç veya güçsüzlükle meydana gelmiştir. Sosyal psikoloji sosyal etkiyi, uyma davranışını içerisinde barındırır. Deneyi yapan kişiler tarafından verilen gardiyan ve mahkum rollerine kısa bir süre içerisinde uyum sağlamaları, sosyal psikolojinin ve sosyal etkinin filmdeki yerini önemli boyutlara taşımıştır.