Buridan'ın Eşeği, Kontenjanı Dolan Dersler ve Chidi Anagonye

Kredi: The Good Place NBC

Gayet basit bir seçim karşısında çok fazla zorlandığınız oldu mu? Peki ya bir türlü seçim yapamamanın uç bir örneği olan Buridan'ın Eşeği paradoksunu hiç duydunuz mu? Bu eşek neden öldü? Konunun profesör Chidi ve kontenjanı hemen dolan derslerle ne ilgisi var?

Gayet basit bir seçim karşısında çok fazla zorlandığınız oldu mu? Mesela bomboş bir metroda nereye oturacağınızı seçemediğiniz ya da bir tişörtün açık grisini mi yoksa koyu grisini mi alacağınıza karar veremediğiniz durumlar? Eminim hepimizin bu gibi basit tercihlerde belki saatlerce ya da günlerce düşündüğü olmuştur. Peki bir türlü seçim yapamamanın uç bir örneği olan, Buridan'ın Eşeği paradoksunu hiç duydunuz mu? Bu eşeğin The Good Place dizisinden tanıdığımız profesör Chidi Anagonye ve anında dolan ders kontenjanları ile ne ilgisi var, merak ediyor musunuz? 

Jean Buridan, M.Ö. 1300-1356 yılları arasında yaşamış etkili bir filozoftur. Aynı zamanda Kopernik Devrimi'nin öncülerindendir. Buridan'ı bu denli ünlü yapan ise kendisine atfedilen bir düşünce deneyidir: Buridan’ın Eşeği. Bu paradoksun benzerleri, Buridan'dan önce Aristotales (köpek) ve Gazali (deve) tarafından da sunulmuştur.

Sağında ve solunda aynı kalitede ve miktarda birer saman balyası olan ve her ikisine de eşit uzaklıkta bulunan bir eşek, iki balyayı da tercih etmek için mantıklı bir sebep bulamaz. Bu yüzden de seçim yapamaz ve dolayısıyla açlıktan ölür. Buridan’a göre tercih yapabilmemiz için yalnızca istememiz yetmez, geçerli bir nedenimiz de olmalıdır. Tam olarak denk iki durumla karşılaşıldığında irade, kördüğümü çözemez ve kararı vermek için koşulların kendiliğinden değişmesini bekler. Fakat eşit iyiler arasında mantıklı bir seçim asla yapılamaz. İşte paradoks budur.

Bu paradoks, 'tek seçeneği olanın aslında hiç seçeneği yoktur' cümlesinin çoğul alternatiftir. Seçenekler birden fazlaysa ama hepsi birbirinin aynıysa durum Buridan'ın eşeğininkine benzerdir. Bir düşünün... Sosyal medyada denk geldiğimiz milyonlarca video, fenomenlerin bizi 'hemen kaydırarak' ulaştırdığı bir sürü giysi, eşya, hatta pek çok kitap... Dünya bize yeni ne sunuyor? Shakespeare'den sonra yazılan tüm aşk hikayeleri birbirinin aynısı mı? Eşsiz olma arzusuyla dolarken aslında tamamen sıradan varlıklar mı oluyoruz? Daha da önemlisi: Gerçekten düşündüğümüz kadar çok mu seçeneğimiz var? 

Buridan’dan yüz yıllar sonra, çeşitli araştırmacı psikologlar olaya ışık tutmaya girişti. Yapılan deneylerden biri, 2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesör tarafından gerçekleştirildi. Bir markette tadımlık stantlar açan psikologlar, bir stantta 24 çeşit reçel, diğer stantta ise 6 adet reçel sundular. Sonuç olarak market müşterilerinin çoğunun 24 çeşit reçelin olduğu standa gittiği gözlemlendi. Ancak 24 çeşit reçelin olduğu standa gidenlerin %3’ü reçel satın alırken, 6 çeşitlik standa gidenlerin %30’u reçel alışverişi yaptı. Araştırmacılar diğer benzer deneylerin de sonucunda şu kanıya varırlar: Daha fazla seçenek, insan motivasyonunu olumsuz etkiler.

Bu bulgular çarpıcı. Kuşkusuz, insan motivasyonunun klasik psikolojik teorilerinin ve daha azdan ziyade daha fazla seçeneğe sahip olmanın zorunlu olarak daha arzu edilir ve özünde motive edici olduğuna dair ekonomik rasyonel seçim teorilerinin altında yatan temel bir varsayıma meydan okuyor gibi görünmekteler. Bu çalışmadan elde edilen bulgular, geniş bir seçenek dizisinin ilk başta tüketiciler için oldukça çekici görünebileceğini ancak daha sonra ürünü satın alma motivasyonlarını azaltabileceğini göstermektedir. Tüketiciler kısmen bu mağazada çok sayıda seçenek olması nedeniyle alışveriş yapsalar da, "çok fazla" seçeneğe sahip olmak, yine de daha sonraki satın alma motivasyonlarını engellemiş gibi görünüyor.

Seçim yapmak ya da yapabilmek özgürlük olarak algılanır. Ancak seçim yapmak zorunda olmak bazen tam bir işkenceye dönüşür. Tıpkı bizim profesörümüz Chidi'nin kişisel tecrübesinde olduğu gibi! 

Chidi, nazik ve son derece zeki bir insandır. Üniversitede Ahlak Felsefesi profesörüdür. Sürekli olarak ünlü filozoflardan alıntı yaparak kendisinin ve diğerlerinin içine girdiği birçok senaryoyu felsefi bir mikroskop altında inceler. Chidi, baskı altındayken kolayca endişeli ve gergin olmaya eğilimlidir ve bu da onun çok sayıda mide ağrısı çekmesine neden olur. Bununla birlikte, Chidi'nin ölümüne bile neden olan son derece kararsız bir yapısı vardır.

Chidi, yıllardır bir türlü bitiremediği ve uzadıkça uzayan bir makale yazmaktadır. Hatta çok daha pratik ve ani kararları dahi veremez ve en küçük şeyleri bile defalarca düşünmeye ihtiyaç duyar. Etik konusundaki derin bilgisi, çoğu zaman en önemsiz eylemlerinin bile etik olup olmadığı konusunda takıntılı olmasına neden olur. İyi niyetli olmasına rağmen, Chidi'nin karar verme konusundaki tereddütleri, etrafındakilere işkence yapmasına ve en sonunda da kendi ölümüne neden olur. Hatta Kötü Yer'e gitmesine neden olan şey, bu kararsızlığı yüzünden insanlara çektirdiği çilelerdir.

Görünen o ki kararsızlık, hem kararsızlık yaşayan kişi için hem de kararsız kişinin kararsızlığından etkilenen kişiler için çok yıpratıcı bir süreç. Aslında herhangi bir konuda karar vermek, göründüğü kadar basit bir süreç değildir. Ne istediğini bilmeyi, kendini tanımayı, içsel gereksinimlerini ve zorunluluklarını bilmeyi, dış koşulları değerlendirmeyi ve sonuçları öngörebilmeyi gerektirir. Bu süreçlerden herhangi birisinde yaşanan bir aksama kararsız kalma sonucunu yaratır.

Ancak hepimiz “En kötü karar kararsızlıktan iyidir.” sözünü duymuşuzdur. Kararsız kaldığımız, bir türlü seçim yapamadığımız zamanları bir düşünelim... Gece bir türlü gözümüze uyku girmez, sürekli rahatsız ve eksik hissederiz. En nihayetinde kötü de olsa bir seçim yaptığımızda ise bir nebze olsun rahat nefes alırız. Bir seçim ve tercih yapmak zorunda olduğumuzda -hele ki aynı seçim, aynı anda başkaları tarafından da aynı seçenekler üzerinden yapılmaktaysa- fazla düşünmenin sonucu hüsran olabilir. Sabahın köründe ders seçimi yapmaya çalışırken, fakat bir türlü karar veremezken kontenjanın dolduğunu fark etmeyenimiz var mı? 

Bilsem bir Buridan'ın eşeği
İki zaman- -farkı ne peki saman
Hangisi daha iyi ölüp gidiyorum yahu

-Behçet Necatigil