Van Gogh'un Estetiğine Yön Veren Sarı Vizyon Bir Hastalığın Ürünü Müydü?

Kredi: Wikipedia

Van Gogh’un eserleri incelendiği zaman, göze çarpacak olan ilk şey eserin sıcak ve sarımsı atmosferi olacaktır; bu eseri gözlemleyen insanda çoğu zaman sarı filtreli bir camdan eseri seyrediyormuş hissi verir. Araştırmada, çoğu uzmanın merak ettiği bu sarı filtrenin ksantopiyle bağdaşıp bağdaşmadığı ve olası olması durumunda Van Gogh’un hayatında gözlemlemlenebilecek olan etkileriyle birlikte yüzeysel olarak görme olayı ve sanatla olan ilişkisine değinilecektir.

Van Gogh’un Estetiğine Yön Veren Sarı Vizyon Bir Hastalığın Ürünü Müydü?

Ayşe Ece Atalay, Marmara Üniversitesi, Tıp Fakültesi, İstanbul

 

Nietzsche’ye göre, hiçbir şey gerçekten daha tehlikeli değildir, zira varlığın en büyük gerçeği hiçliktir. Sanat ise insanı Varlığın ifşasından, onun umut kırıcı boşluğundan ve anlamsız keyfiliğinden koruyan etkili bir yalandır. 

“ Yaşamın mümkün olduğu tek yer sanattır, aksi takdirde yaşamdan koparız. “

“ Sanat nasıl doğar? Bilincin ilacı olarak. Yaşam sadece sanatın yarattığı yanılsamalar sayesinde mümkün olabilir. “

 

O halde sanat bir oyun gibidir, der France Farago, yaptığımız etkinliklerin en zararsızıdır, en azından ilk bakışta öyledir, fakat oyun niteliğindeki bu etkinlik, hiçlik hayaletini bizlerden uzaklaştırarak bizdeki yaşama tutkusunu arttırdığını keşfettiğimiz andan itibaren hemen en faydalı etkinlik haline gelir.

 

Sarhoşluktur. 

Yaşamın ve anlamsızlığının verdiği korkuyu bizden koparır, Tanrının aşkın sanatını taklit edebilme yanılsamasını bizlere sunar.

 

Platon görebildiklerimizin sadece bir yanılsama olduğunu ve bir nesnenin özüne (idesine) ulaşmamızın mümkün olmadığını söyler.

 

Aslında bu düşünce, sanat eserininin yaratılışı bağlamında düşünüldüğünde oldukça doğrudur; zira sanat eserinin yaratılışı, kör bir saatçinin tasavvuruna dayanır; görüşümüzü sağlayan kompleks mekanizmalar her zaman sorunsuz çalışmaz, bu da sanat eserinin yaratılışını etkiler.

 

Hatta mekanizmadaki bu sorunlar sanat eserini daha da büyüleyici kılar, Da Vinci’den (exotropia) Monet’e (katarakt) birçok usta ressam eserlerini bu şekilde yaratmıştır. 

 

Vincent van Gogh ise eserlerinde kullandığı dolgun fırça darbeleri ve sarı rengine olan bağımlılığı ile tanınan yine usta bir ressamdır. 

Yıldızlı Gece’sine sizlerle yakından bir bakış atalım, 

 

Şekil 1. 

Vincent van Gogh, Yıldızlı Gece (De sterrennacht), 1889.

 

Fırça darbelerinin ardındaki altın-kum renkli tuvali fark edebildiniz mi? Bu van Gogh’un eserinde sarıyı hakim kılmak adına yaptığı bir işlem olarak aktarılır ancak bu sarı takıntısının sebebini merak eden uzmanların birkaç teorisi var: bunlardan bazıları epilepsi, Meniere hastalığı ve akut atakları olan porfiria. 

Daha birçok teori mevcut ancak bu araştırmada daha çok xanthopsia (ksantopsi) ve olası olması durumunda van Gogh’un hayatındaki etkileri incelenmeye çalışılacak.

 

Görme olayı gözde başlar, ancak göz görüntüyü direkt beyne ileten sıradan bir kamera değildir; retinada yaklaşık 120 milyon çubuk (rods) ve 6 milyon koni (cones) fotoreseptörleri varken optik kanalda yalnız 1 milyon kadar beyinle asıl bağlantıyı sağlayacak olan bir nevi kablo sayılabilecek lifler vardır.

Sayıların orantısızlığından çıkarabileceğimiz üzere her fotoreseptörün aldığı veriyi işleyerek piksellenmiş bir görseli oluşturmamız mümkün değildir. Bunun yerine retina, birkaç katmandan oluşan nöron tabakasıyla; gördüklerimizi kritik açılardan vurgulayan, kolaylaştırılmış bir dile dönüştürür. Yani kısaca, retinamız aldığı görsel veriyi kodlayabilen son derece hünerli bir bilgisayardır! (1)

 

Bu mekanizmanın işleyişi bir şekilde bozulursa, görüntümüz olması gerekenden farklı (bozuk) olur ve bu elbette bir insanın dünyayı nasıl gördüğünü ve deneyimlediğini değiştirir. 

 

Roma döneminde, ‘sarı görmek’  Lucretius, Varro ve Cassius tarafından insanın aklında duyulmayanın onun görüşüne olan etkisi olarak tanımlanmıştır, Galen ise sarı görüşü “hiposfagma”ya (doku sıvısında kan bulunması) dayandırmıştır. (2)

 

Ancak bugün biliyoruz ki kssntopsi, yani sarı filtreli görüş, ilaç (santonin, digitalis, phenacetin, ether, chromic ve picric asitler) zehirlenmesi ve hatta yılan zehri sonucunda oluşabilir. (3)

 

Öğrendiğimiz bu bilgiler bağlamında, van Gogh’un hayatını incelemeye başlayabiliriz! 

 

Van Gogh’un 37 yıllık hayatı trajedilerle sürmüş ve sonunda genç yaşında intihar ederek hayata veda etmiştir, 150’den fazla doktor bipolar bozukluk, şizofreni, nörosifiliz, nöbetlerle gelen disforik bozukluk, güneş çarpması, akut atakları olan porphyria, limbik lezyonların erken tespitinde kullanılan pelin otunun(absinthe) temporal lob epilepsisine zemin hazırlaması ve Meniere hastalığı gibi uzun bir listeden oluşan farklı teşhislerde bulunmuşlardır. (3)

 

Bu kısa yaşamına on yıldan biraz fazla bir süre içinde aralarında 860 yağlı boya tablonun da olduğu 2.100 kadar resim ve çizim çalışması sığdırmış ve bunların çoğunu yaşamının son iki yılında yapmıştır.

Post-empresyonist Felemenk ressam van Gogh’un (1854-1890) eserleri kullandığı canlı renklerle (bahsettiğimiz gibi özellikle çarpıcı sarılarla) ünlüdür; sarısının çarpıcılığı özellikle son dönem natürmort eserlerinde belirgindir; 15 Ayçiçekli Vazo (Vase with Fifteen Sunflowers, 1888) ve The Reaper After Millet, 1889

 

Şekil 2&3 

Vincent van Gogh, 15 Ayçiçekli Vazo (Vase with Fifteen Sunflowers, 1888) & The Reaper After Millet, 1889.

 

 

“ Bazı yorumculara göre hastalığının sarısı, psikologlara göre yalnızlığının sarısı, bazı yorumculara göre bir türlü bulamadığı dostluğun, sıcaklığın sarısı…” 

 

Van Gogh’un asıl tanısının ne olduğu kesin olmasa da, 1889’da Saint-Rémy’deki akıl hastanesine yatırıldıktan sonra eserlerindeki sarının yoğunluğu ve çarpıcılığının arttığı araştırmacılar tarafından söyleniyor. Ve yine o dönemlerde, mani ve epilepsi için yüksükotunun digitalis isimli ilacın ana maddesi- kullanıldığı biliniyor. Hatta homeopatinin babası, Samuel Hahnemann; digitalisi 73 ayrı hastalığın tedavisi için reçetelemişti: bunlar arasında melankolik düşünceler, hipokondri(hastalık hastalığı), mental rahatsızlıklar, baş ağrısı, bulantı, kusma, gözlerde acı ve batma, göz kapaklarının şişmesi, gözlerin inflamasyonu da bulunuyordu.

 

Peki nedir bu digitalis? Günümüzde hala ilaçların ana maddesi olarak kullanılan digitalisin ksentopsiye nasıl sebep olduğunu açıklamadan önce Paracelsus'un farmakolojinin, toksikolojinin mihenk taşı olan sözünü hatırlatmakta fayda var: "Tüm maddeler zehirdir, ilacı zehirden ayıran dozudur"

 

Ksentopsiye sebep olması da bu yüzden aslında, digoxin(digitalis bu ilacın etken maddesi) zehirlenmelerinde; digoxin retinadaki Müller hücrelerindeki sodyum-potasyum ATPase pompalarının çalışmasını, fotoreseptörleri seçici bir şekilde inhibe eder ve retinadaki hücredeki faaliyetlerin sürdürülmesi için elzem olan elektriksel yüklerin dağılımının değişikliğine sebep olur. (4) Hala ksantopsiye olan etkisi tam olarak anlaşılamamış olsa da, bahsettiğimiz değişikliklerin görüşte sarı renginin baskın olacak seçicilikte gerçekleştiği ve gözde bilirubin depolanmasıyla ilgili olduğu düşünülüyor. 

 

Van Gogh’un akıl hastanesindeki doktoru olan Dr. Paul-Ferdinand Gachet’in van Gogh’a bu ilacı kullandığı biliniyor; bu yüzden araştırmacılar van Gogh’un digitalisin sebep olduğu bir ksantopsiye maruz kaldığını düşünüyor.

 

Hatta van Gogh’un doktoru Gachet’i resmettiği bir eseri var (Dr. Gachet'nin Portresi, 1890) eserde doktorun önündeyse yüksükotu mevcut- digitalisin yüksükotundan elde edildiğinden bahsetmiştik. 

 

Şekil 4. Vincent van Gogh, Dr. Gachet'nin Portresi, 1890.

 

 

Ancak Dr. Gachet’in digitalis aşırı dozuyla van Gogh’u zehirlediğini söylemek de pek olası değil, zira ilacın olası ölümcül yan etkilerinden haberdar olduğunu ve terapötik (yani tedavi etmek için kullanılan doz) dozlarda kullandığını yayınlanmamış bir tezinde belirtmiş:

 

“ Yüksük otunun vücuttaki fizyolojik etkilerini gözlemlediğimiz kadar sebep olabileceği tehlikelerin de farkındayız; ve bu yüzden, özellikle de kalp atışını yavaşlatarak baygınlıkla birlikte, organın fonksiyonel kaybına sebep olabileceğinden ötürü kullanımına şiddetle karşıyız. “

 

Bunun yanında Dr. Gachet’in 1889’da van Gogh’un görüşünü test ettiği de biliniyor, hem kısa hem de uzun mesafede mükemmel bir görüşe sahip olmasının yanında renkleri görüşünün de oldukça normal olduğu not edilmiş.

 

Van Gogh’un sarı kullanımının birçok spekülasyona sebep olduğu açık, ancak dikkatli ve özenli bir araştırmadan sonra eserlerindeki renk şablonunun ustaca tasarlanmış, düşünülmüş olduğunun ve hiçbir görüş bozukluğuyla bağlantısı olmadığı kanısına varmak mümkün. 

 

Bir eseri incelerken ve çalışırken, en azından amatörce deneyimlediğim kadarıyla, eserin şahsına münhasır tekniğini öğrenmek ve sanatçının aslında yaratıcı süreci esnasında ne gördüğünü hayal etmek çok önemli. Van Gogh’un çağdaşı, Edgar Degas’ın da belirttiği gibi aslında: “Sanat sizin gördüğünüz değil, başkalarının görmesini sağladığınız şeydir.”

 

Kaynakça:

1. Marmor M. F. (2016). Vision, eye disease, and art: 2015 Keeler Lecture. Eye (London, England), 30(2), 287–303. https://doi.org/10.1038/eye.2015.197
2. Demir, D., Görkey, Ş. van Gogh and the obsession of yellow: style or side effect. Eye 33, 165–166 (2019). https://doi.org/10.1038/s41433-018-0204-2
3. Gruener A. (2013). Vincent van Gogh's yellow vision. The British journal of general practice : the journal of the Royal College of General Practitioners, 63(612), 370–371. https://doi.org/10.3399/bjgp13X669266
4. Haruna, Y., Kawasaki, T., Kikkawa, Y., Mizuno, R., & Matoba, S. (2020). Xanthopsia Due to Digoxin Toxicity as a Cause of Traffic Accidents: A Case Report. The American journal of case reports, 21, e924025.  https://doi.org/10.12659/AJCR.924025
5. Farago, F. 2006. Sanat. (Çev.:Özcan Doğan). İstanbul: Doğu Batı Yayınları
6. http://www.leblebitozu.com/van-gogh-eserleri-hayati/